अझोला ही एक वनस्पती आहे. याचा पाला दुधाळ जनावरांसाठी उपयुक्त आहे. अझोला जलशैवाळासारखे दिसणारे तरंगते आहे. पशुपालनासाठी अझोला हे पीक महत्त्वाचे आहे. पशुपालन व दुग्धव्यवसाय हे भारतातील तसेच महाराष्ट्रातील प्रमुख शेतीपूरक व्यवसाय आहेत. आजच्या परिस्थितीत युवकांची वाढती बेरोजगारी, दुष्काळी परिस्थिती तसेच ग्रामीण भागातील महिला व पुरुष बचत गट यांनासुद्धा पशुसंवर्धन व दुग्धव्यवसाय एक प्रकारे रोजगार निर्मितीचे साधन बनले आहे. परंतु या व्यवसायात दुभत्या जनावरांकडून अपेक्षित दूध उत्पादन मिळवण्यासाठी त्यांना संतुलित आहार देणे गरजेचे आहे. पशुखाद्याच्या किंमती पाहिल्या तर जास्त प्रमाणात पशुखाद्य देणे व्यवसायिकदृष्ट्या परवडत नाही.अशा परिस्थितीत उत्तम व्यवस्थापन करुन कमीतकमी खर्चात अधिकाधिक दूध उत्पादन करणे आवश्यक आहे. यासाठी कमी खर्चात व चारा टंचाईत ॲझोलाचा जनावरांच्या आहारात वापर करता येईल. पशुखाद्यात ॲझोलाचा वापर केला तर असे खाद्य किफायतशीर व पौष्टिक बनते. दूध देणाऱ्या जनावरांना महागड्या खाद्याऐवजी ॲझोला खाऊ घातले तर दुधाची गुणवत्ता व प्रत वाढते. ॲझोला हे
खाद्य नेहमीच्या खाद्यापेक्षा खूप स्वस्त पडते.ॲझोला ही एक बहुगुणी चमत्कारिक वनस्पती आहे. तिचा प्रसार आणि लागवड वाढल्यास ती बहूपयोगी सिद्ध होऊ शकते. अवघे २ ते ३ सें.मी. आकाराची ही वनस्पती प्रचंड वेगाने वाढते. दर दोन दिवसांनी दुप्पट होण्याची क्रिया सतत सुरू असते.
दुधाळ जनावरांसाठी अझोला
जनावरांना सुलभतेने पचणारी उच्च प्रथिने आणि अझोला अन्य घन आहारात मिसळून किंवा नुसताच जनावरांना देता येतो; तसेच कोंबड्या, शेळ्या, मेंढया, डुकरे आणि ससे यांनाही देता येतो. अत्यंत सोपे, अल्पखर्चिक व किफायतशीर असे अझोलाचे उत्पादन शेतीस पूरक जोडधंदा म्हणूनदेखील उपयुक्त ठरू शकते. दुधाळ जनावरांवर केलेल्या प्रयोगावरून हे सिद्ध झाले आहे की, जेव्हा जनावरांना त्यांच्या रोजच्या खाद्यासोबत दीड ते दोन किलो अझोला दिला, तर दुधात दिवसाला दीड ते २ लिटर इतकी वाढ होते.अझोला हे कोंबडीचेही खाद्यान्न आहे. जर बॉयलर कोंबडीला अझोला दिला, तर तिच्या अंडे देण्याच्या क्षमतेत वाढ होते.
उत्पादन /लागवडपद्धत
अझोलाचे उत्पादन घेण्यासाठी ५o टक्के शेडनेटचा वापर करून किंवा झाडाच्या सावलीमध्ये जमिनीत १० फूट लांब, ५ फूट रुंद व ९ इंच खोल या आकाराचा वाफा तयार करावा. यानंतर वाफ्याचा पृष्ठभाग समपातळीत करुन घ्यावा. एका जनावराला दररोज दोन किलो या प्रमाणे अझोला खाऊ घालण्यासाठी असे दोन वाफे तयार करावे लागतील. झाडाच्या मुळ्या प्लॅस्टिक पेपरमध्ये जाऊन पेपर खराब होऊ नये, म्हणून खताच्या रिकाम्या गोण्यांचे आच्छादन वाफ्यामध्ये सर्व बाजूने टाकून यावरून प्लॅस्टिक पेपर टाकावा. यानंतर प्लॅस्टिक पेपरवरती सर्व बाजूंनी विटांचा थर द्यावा. वाफ्यामध्ये पावसाचे व इतर पाणी जाऊ नये, यासाठी पर्यायी चर काढून घ्यावेत. वाफा तयार झाल्यावर त्यात १o ते १५ किलो चांगल्या सुपीक काळया मातीचा थर टाकावा. यानंतर १० लिटर पाण्यात ३ ते ४ किलो न कुजलेले ताजे शेण, ३0 ते ४0 ग्रेम सुपर फॉस्फेट व ४० ग्रॅम खनिज मिश्रण टाकून एकत्रित चांगले मिसळून घ्यावे व तयार झालेले जीव मिश्रण खडड्यात अंथरलेल्या मातीवर ओतावे.यानंतर ६.५ ते ७.५ टक्के सामु असलेले स्वच्छ पाणी वाफ्यामध्ये जवळपास चार इंच ते पाच इंच उंचीपर्यंत साठवावे. याप्रमाणे तयार केलेल्या वाफ्यात एक ते दोन किलो ताजे व शुद्ध अझोलाचे कल्चर टाकावे. स्वच्छ सूर्यप्रकाश, २० ते २८ अंश से. तपमान, ७० ते ८० टक्के आद्रता आणि ६.५ ते ७.५ टक्के सामू असलेल्या पाण्यात अझोलाची चांगली वाढ होते व योग्य उत्पादन मिळते. जास्त क्षार असलेल्या पाण्यामध्ये अझोलाची वाढ होत नाही, म्हणून काळजी घ्यावी.अझोलाचे उत्पादन अझोला वनस्पतीचे पुनरुत्पादन हे लैंगिक व अलैंगिक अशा दोन्ही प्रकारे होत
असल्यामुळे पूर्णपणे वाफा तयार केल्यानंतर १०-१५ दिवसांत अझोलाची पूर्ण वाढ होऊन वाफा पूर्णपणे भरला जातो. वाफा पूर्णपणे भरल्यानंतर ३00-३५0 ग्रॅम प्रति चौरस मीटर प्रति दिवस याप्रमाणात अझोलाचे उत्पादन मिळते. यानुसार एका वाफ्यातून १.५ ते २ किलो अझोलाचे उत्पादन घेऊ शकतो
व्यवस्थापन कसे करावे
अझोलाची वाढ चांगली ठेवण्यासाठी दर आठ दिवसांनी एकदा १ ते १.५ किलो ताजे शेण, ५० ग्रॅम खनिज मिश्रण व ३० ग्रॅम सुपरफॉस्फेट पाण्यात एकजीव करून टाकत राहावे. दर १५ दिवसांनी वाफ्यातील २५ टक्के पाणी बदलून स्वच्छ पाणी ओतावे. नंतरच वरीलप्रमाणे मिश्रण पाण्यात मिसळावे दर २ महिन्यांनंतर वाफ्यातील ५० टक्के माती बद्दलून नवीन चांगली काळीं मातीं टाकावी. दर सहा महिन्यानंतर अझोलाचा वाफा स्वच्छ करावा. याप्रमाणे काळजी घेतली तर अझोलाचे चांगले उत्पादन मिळेल. तसेच वाफ्यातील पाण्याची पातळीं चार ते पाच इंच उंचीपर्यंत कायम ठेवावी, अझोलाचे रोगराई,किंडी, मुंग्या व वाळवी इत्यादींपासून संरक्षण करावे. परंतु रोगाचा प्रादुर्भाव आढळून आल्यास नवीन कल्चर वापरून वाफा तयार करावा. वाफ्यातील अझोलाचे कल्चर दर सहा महिन्यातून बदलत राहावे.तसेच वाफ्यातून अझोला दररोज काढणे आवश्यक आहे. अन्यथा एकावर एक असे थर तयार होऊन रोग व किडींचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. प्रतिगादी दोन वेळा पाणी देऊन आठवड्यात अझोला गादी पूर्ण भरते.अझोला काढल्यास दोन-तीन दिवसात परत उगवतो.ॲझोला सावलीत असताना पोपटी रंगाचा दिसतो व मोठा झाल्यावर हिरवा-करड्या रंगाचा दिसतो.
फायदे
पशुखाद्याच्या खर्चात १५ ते २० टक्क्याची बचत
जनावरांत गुणवत्ता वृद्धी होऊन रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते, आरोग्य सुधारून आयुष्य वाढते.
अझोलाच्या वापरामुळे फॅट, दूध व वजन यांत वाढ
पक्षी (बदक, इमू, आदी) खाद्यात मिश्रणस्वरुपात अझोलाचा वापर केल्यास मांसल कोंबडयांच्या
वजनात वाढ
अंडी देण्याच्या प्रमाण वाढ, तसेच अंड्याच्या पृष्ठभाग चकचकीत होतो.
अझोलाच्या वाफ्यातून काढण्यात येणारे पाणी नत्रयुक्त व खजिनयुक्त असल्याने पिकांसाठी, झाडांसाठी
वापरात येते.
अझोला हे जलशैवाळासारखे दिसणारे तरंगते शैवाल आहे. निळे–हिरवे शैवाळ हे पाण्यात मुक्तपणे तरंगलेल्या अवस्थेत आढळते. नत्र स्थिरीकरणाच्या गुणधर्मामुळे आणि नत्राच्या अधिक प्रमाणामुळे हिरवळीचे खत म्हणूनही याचा वापर होतो. पण नत्राबरोबरच या वनस्पतीत प्रथिने, जीवनसत्वे (अआणि ब) असेच क्षारतत्वे मुबलक प्रमाणात आढळतात.
अझोलामध्ये प्रथिनेचे प्रमाण २५ ते ३० टक्के, १०-१५ टक्के खनिज व ७-१२ टक्के प्रमाणात अमिनो
आम्ल असतात. याचप्रमाणे ॲझोलामध्ये पिष्ठमय पदार्थ व तेलाचे प्रमाण अत्यल्प आहे.
प्रा. प्रेरणा भास्कर अभंग, सौरभ सुभाष केदार,प्रा. घाडगे अश्विनी गणपती.
कृषी व कृषी संलग्नित महाविद्यालये, लोणी
